Kendimi ve sevdiklerimi yeni koronavirüsten (COVID-19) nasıl koruyabilirim? Dünyanın dört bir yanında milyonlarca insanın gündeminde bu soru var. Hacettepe Üniversitesi’nden Dr. Ayşenur Beyazıt Üçgün tarafından Doç. Dr. Cavit Işık Yavuz danışmanlığında gerçekleştirilen çalışma, virüse karşı yüzey ve çevre temizliği konusunda alınacak önlemler hakkında önemli bilgiler veriyor.
Yeni koronavirüs (COVID-19), 2019 yılı Aralık ayının son günlerinden başlayarak hızla dünyaya yayıldı ve bir pandemi halini aldı. Hastalık bulaşını önlemek için alınacak önlemlerin başında kişisel hijyen uygulamaları, sosyal mesafe, vaka tespiti ve yönetimi, bulaş hızını düşürme amacıyla uygulanan çeşitli stratejiler yer alıyor. Virüsten korunmada kişisel önlemlerin yanında çevresel önlemler de öne çıkıyor.
Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Çevre Sağlığı Yandal Uzmanlık Eğitim Programı Arş. Gör. Uzm. Dr. Ayşenur Beyazıt Üçgün, bu konuda önemli uyarılarda bulunuyor. Doç. Dr. Cavit Işık Yavuz danışmanlığında hazırlanan çalışma, yüzey ve çevre temizliği konusunda alınacak önlemleri bir araya getiriyor.
COVID-19, hasta kişinin öksürmesi, aksırması gibi yollarla ortaya çıkan damlacıklar aracılığıyla bulaşıyor. Bu damlacıkların saçıldığı çeşitli yüzeyler ve malzemelerle ellerin temas etmesi ve ellerin burun ve ağza götürülmesi hastalık bulaşına neden olabiliyor. Bu nedenle el hijyeni yanında çevremizdeki çeşitli yüzeyler, malzemeler, cihazlar gibi birçok eşyanın temizliği de çok önemli. Temizlik ve dezenfeksiyon uygulamalarında amaç damlacık bulaşmış yüzeyleri temizleyerek enfeksiyon ajanını etkisiz hale getirmek. COVID-19 yanında diğer solunum yolu virüslerinden korunmada yüzey ve eşya temizliği anlamında en iyi yol kirli yüzeylerin önce temizlenmesi ve ardından dezenfekte edilmesi. Özellikle işyerleri, toplu taşıma araçları, ortak kullanılan alanlarda çok kişinin dokunduğu yüzeylerin temizliği çok önemli.
COVID-19 bulaşını önlemek için önerilen uygulamalar nelerdir?
- Yüzey, elbise ve nesnelerin standart temizliği.
- Ortak kullanımın mümkün olduğunca azaltılması.
- Uygun havalandırmanın sağlanması.
COVID-19 yüzeylerde ne kadar süre aktif kalır?
COVID-19’un dış ortama dayanıklılığına ilişkin kesin bilgiler henüz ortaya çıkmadı. Dış ortama dayanıklılığı malzemenin cinsine ve ortamın özelliklerine göre birkaç saatten birkaç güne kadar değişiyor. Bazı çalışmalarda hiçbir temizlik uygulaması yapılmadığında virüsün oda sıcaklığında alüminyum yüzeylerde 2-8 saat, metal yüzeylerde 5 gün, ahşap yüzeylerde 4 gün, cam yüzeylerde 4 gün, kâğıtta 4-5 gün, plastik yüzeylerde 9 güne kadar, aerosol içinde kuru yüzeylerde 6 güne kadar aktivitesini sürdürebildiği bildirilmiştir. Buna rağmen virüs bu ortamlarda aktivitesini sürdürse de her zaman hastalık yapıcı doza ulaşamadığı bildirilmektedir. Yüzey özellikleri, temizlik uygulaması, nem, sıcaklık ve ortam havalandırması gibi faktörler virüsün aktivitesini sürdürmesinde etkili bulunmuştur. Bu kısıtlı bilgilere karşılık COVID 19’un dış ortama dayanma süresi net olarak bilinmemektedir.
Yüzey ve çevre temizliği nasıl uygulanmalı?
Çevresel temizlik veya dezenfeksiyon rutin şekilde ve doğru yöntem ve doğru miktarda malzemeyle yapılmalı. Dezenfektan kullanma kararı dikkatli alınmalı, standart temizliğin yeterli olduğu bölgeler için dezenfektan kullanımının çevre ve insan sağlığına olumsuz etkileri olduğu akılda tutulmalı. Karbonat ve sirkenin yüzey temizliğinde yeterince etkin olmadığı bildirilmekte.
Temizlik sıklığı temasın sıklığı ve kirlilik düzeyine göre artırılmalı. Kritik olmayan zemin ve mobilyalarda su ve deterjanla temizlik yeterlidir, dezenfektan kullanımı önerilmemektedir. Deterjan ve suyla temizliği takiben yeterince durulama yapılmaması organik kalıntılarda organizma üremesine uygun ortam oluşturmaktadır. (Yüzey temizleyiciler, zemin temizliği için deterjan ve suya alternatif olarak kullanılabilir.) Temizlik yapılan paspas suyu düzenli aralıkla yenilenmediğinde mikroorganizma bulaşmasına sebep olmaktadır. Bu sebeple temizlik esnasında su, en geç saatte bir değiştirilmelidir. Kreş ve bakım evi gibi özellikli yerlerde zemin temizliğinde dezenfektan kullanımı önerilir. Bu amaçla kullanım talimatlarına uygun olarak çamaşır suyu veya alkollü dezenfektanlar kullanılabileceği bildirilse de özellikle çamaşır suyunun solunum sistemini olumsuz etkileme potansiyeli sebebiyle çamaşır suyu kullanma kararının oldukça dikkatli verilmesi gerekir. Kuru ortam bazı mikrop türlerinin artışına sebep olduğu için temizlik nemli bir bez yardımıyla yapılmalıdır. Diğer yandan nemli ortamlar da bazı mikrop ve mantarların artışına sebep olduğu için temizlikten sonra ortamın havalandırılarak kuruması sağlanmalıdır. Püskürtme şeklinde uygulama sadece genel temizlikle ulaşılamayan bölgelerde kullanılmalı, diğer bölgelerde uygulanmamalıdır. Temizlik maddelerini birbiriyle karıştırarak kullanmak kesinlikle önerilmemektedir. Bu durum solunum sistemine ve çevreye toksik ikincil kirleticiler oluşmasına sebep olmaktadır. Kokulu dezenfektanların kullanımından mümkün olduğunca kaçınmak gerekir.
Yüksek temas riskli bölgeler nerelerdir?
Yüksek temas riskli bölgeler, ortak kullanımda sıklıkla temas edilen ve sık temizlik gerektiren bölgelerdir. Bu bölgelere örnek olarak telefon, klavye, kumanda, masa, kapı kolu, kulp, toplu taşıma araçlarında tutunma yerleri, ışık vb düğmeler/anahtarlar, tırabzanlar, yürüyen merdivenlerin tutunma bantları, musluk, lavabo, evye, mutfak tezgâhı, tuvaletler ve banyo armatürleri sayılabilir. Sayılan yerler için önerilen özel bir yöntem varsa buna uygun olarak rutin şekilde temizlenmelidir. Temizlik sırasında eldiven giymek ve ortamı iyi havalandırmak gerekir. Özel bir öneri ya da talimat yoksa genel öneriler uygulanabilir. Bu alanlarda günlük temizliğin daha sık yapılması önerilir.
Kullanımı önerilen dezenfektanlar nelerdir?
Yüzde 60-80 etil ya da izopropil alkol el dezenfeksiyonunda kullanılabilir. Buharlaşma sebebiyle konsantrasyonun azalması, geniş yüzeyler için uygun olmaması, yanıcı olması, plastik ve silikona zarar vermesi dezavantajlarıdır. Çamaşır suyu, solunum yolu ya da vücut çıktılarıyla kirlenme olasılığının olduğu bölgelerde ve mutfak tezgâhında kullanılabilir. Aşındırıcı olması, organik kalıntı varlığında etkisiz olması, cilt ve mukozayı tahriş etmesi, yemek borusu, soluk borusu ve mideye potansiyel olumsuz etkilerinden dolayı iyi havalandırma gerektirmesi ve diğer temizlik malzemeleriyle karıştırıldığında toksik etki göstermesi dezavantajlarıdır.
Evde COVID-19’a etkili dezenfektan hazırlanabilir mi?
Dünya Sağlık Örgütü hijyenik malzemeye ulaşımı olmayan bazı ülkeler için dezenfektan üretme formüllerini açıklasa da steril şartlarda üretiminin sağlanamama riski, üretim sonrası analiz zorunluluğu, alkol konsantrasyonunun titiz şekilde incelenme gereksinimi ve dezenfektanın kısa sürede tüketim gereksinimi gibi nedenlerle genel kullanım için bu uygulamaları önermemektedir. Ancak basit ve riskli olmayan yüzeyler için evlerde 100’e 1 oranında çamaşır suyu kullanılabilir (5 litre suya yarım çay bardağı çamaşır suyu).
Antibakteriyel sabun kullanmalı mıyım?
Antibakteriyel sabunların içeriğinde triclosan ve triclocarban gibi maddeler bulunur. Yapılan çalışmalarda bu maddelerin el ve vücut temizliğinde klasik su ve sabuna üstün olduğu gösterilememiş fakat antibiyotik direncini artırdığı belirtilmiştir. Hayvan çalışmalarında bu maddeler ile ilişkili tiroid bezi fonksiyonunda azalma ve cilt kanseri riskinde artış gösterilmiştir. Sayılan sebeplerle bu maddelerin güvenli ve etkin olarak değerlendirilemeyeceği gerekçesiyle bazı ülkelerde yaygın temizlik ürünlerinde kullanımı yasaklanmıştır. Genel kullanımda bu ürünler önerilmemekte, su ve sabun ile temizliğin yeterli olduğu vurgulanmaktadır.
Cadde ve sokak temizliği nasıl yapılmalı?
Çöpler günlük olarak toplanmalı. Sokak, cadde, yeşil alan ve otoparkların standart temizliği yeterlidir, dezenfeksiyon ya da özel temizlik uygulaması gerekli değildir. Püskürtme şeklinde uygulama rutin temizlikte önerilmemektedir. Toplu yaşam alanlarında gümüş nitrat gibi maddelerin kullanımının etkin dezenfeksiyon sağladığına dair veri elde edilememiştir. Bununla birlikte gümüş nitratın suda, toprakta ve canlılarda biriktiği bildirilmektedir. Bu sebeplerle gümüş nitratla dezenfeksiyon önerilmemektedir.
Diğer toplu alanların temizliği nasıl yapılmalıdır?
Okul, iş yeri, konaklama tesisi ve toplu taşıma araçlarında standart temizlik (su ve deterjanla silme işlemi uygulandıktan sonra durulama işlemi) yapılmalıdır. Temizlik esnasında ortamın havalandırılmasına dikkat edilmelidir. Ellerle sık temas halinde olan kapı kolu, tırabzan, masa gibi bölümler daha sık temizlenmelidir. Toplu yaşam alanlarında bireylerin su ve sabuna ulaşımı kolaylaştırılmalı, toplu taşıma araçlarında el dezenfektanı bulundurulmalıdır.
KAYNAK:
Beyazıt Üçgün A., Yavuz CI. COVID-19 Bulaşını Önlemek İçin Çevreye Yönelik Önlemler -HÜTF Halk Sağlığı AD Toplum İçin Bilgilendirme Serisi-(2019/2020-38)
http://www.halksagligi.hacettepe.edu.tr/. Erişim:26.3.2020.
Koronavirüs’te son durum ne? Virüsün yayılımını gösteren 4 canlı harita
Distopyanın adı Covid 19 – Albert Camus’nün Veba’sından Corona Virüse