Son yıllardaki arkeolojik kazı çalışmalarıyla sırları açığı çıkarılan Zerzevan Kalesi, Diyarbakır’daki en önemli Doğu Roma dönemi eseri.
Doğu Roma İmparatorluğu’nun Diyarbakır ile Mardin arasındaki antik ticaret yolu üstünde askeri üs olarak kurduğu ve İS 400 ile 700’lü yıllar arasında hizmet veren Zerzevan Kalesi güzelliğiyle göz kamaştırıyor. İlk kazı çalışmaları 4 Ağustos-14 Ekim 2014 arasında yapılan kalenin 15 Haziran 2015’te başlayacak ikinci etap kazı çalışmalarının Doğu Roma İmparatorluğu’nun Diyarbakır’daki geçmişine de ışık tutması bekleniyor.
Zerzevan Kalesi’nde arkeolojik çalışmalar Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izinleri ile başladı. Çalışmalar Diyarbakır Müze Müdürlüğü yönetiminde, Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Aytaç Coşkun başkanlığında 35 kişilik bir ekiple yürütülüyor.
Kaledeki kazı çalışmalarının en az 30 yıl süreceğini anlatan Coşkun, yaptığı araştırmalarda buranın yakın bir süre öncesine kadar da bir yerleşim birimi olduğunu tespit etmiş: “Kaleye 1890’lı yıllarda bir aile geliyor ve nüfus zamanla çoğalıyor. Bu aile 1967’de 30 haneli bir topluluk halinde kaleden aşağı inip yaklaşık bir kilometre ötede Zerzevan isminde yeni bir köy oluşturuyor. Köyün bugünkü ismi Demirölçek ve hemen Aşağıkonak köyünün yanında.”
Zerzevan Kalesi kazı çalışmalarında birçok bilginin gün yüzüne çıkacağına inanan Coşkun şu açıklamalarda bulunuyor: “Zerzevan Kalesi, Diyarbakır’ın Çınar ilçesinin merkezine 13 kilometre uzaklıkta; Diyarbakır-Mardin karayolunun 45. kilometresinde, yoldan 105 metre yükseklikteki kayalık bir tepede. Yüzeyde geniş bir alana yayılmış kalıntılar ve nekropol alanı rahatlıkla görülebiliyor. Cadde ve sokakların izlenebildiği kuzeye doğru alçalan bölge konut alanı. Güney bölümde yüksek kısımda kamu yapıları bulunuyor. Kentte en iyi korunmuş kamu yapılardan biri, doğu-batı doğrultusunda dört mekândan oluşan kilise. Zerzevan Kalesi bütün vadiye hâkim konumuyla antik ticaret yolu üzerinde geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Doğu Roma sınır garnizonu. Doğu Roma ve Sasani arasında büyük mücadelelere sahne olan ve antik ismi Samachi olan yerleşimin mevcut kalıntılardan yola çıkarak İS 4. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar kullanıldığı anlaşılıyor. Diyarbakır’ın Bizans Dönemi hakkında bugüne kadar kapsamlı bir kazı gerçekleştirilmediği için bölgenin, özellikle de Diyarbakır’ın klasik dönemleri çok fazla bilinmiyor. Bölgenin en önemli yapılarından Zerzevan Kalesi’nde yapılacak uzun süreli kazı çalışmaları ile Diyarbakır ve çevresinin Bizans Dönemi’ne ışık tutulacak. Ayrıca restorasyon projeleri ve çevre düzenlemeleri ile de alan ziyaretçilerin gezebileceği bir ören yeri haline getirilerek yöre turizmine katkılarda bulunacak.”
Yazı ve Fotoğraf: Selim Kaya
Atlas Aralık 2014 / Sayı 261
