Afrika’daki kâşif paşa

Avrupalı kâşiflerin 19’uncu yüzyılda Afrika kıtasındaki keşif gezileri, coğrafya ve doğa bilimlerine katkılarının yanı sıra kıtanın sömürgeleştirilmesi ve kaynaklarının ele geçirilmesinde önemli rol oynadı. Çok sayıda keşif gezisine katılıp yüzlerce hayvan ve bitki türü toplayan Alman asıllı doktor Mehmet Emin Paşa da bugün bu isimler arasında anılıyor.

Yazı: Kansu Şarman

Eski dünya Avrupa’nın yanı başında, Batılılar tarafından tümden keşfi 19’uncu yüzyılın sonuna kadar süren, hem doğal hem de insan kaynağı sömüre sömüre yok olma noktasına gelen Afrika. 16’ncı yüzyılda denizciler yeni kıtaların peşinde okyanuslar aşarak yol alırken dahi, iç kısımlarına balta girmemiş, yerlileri dışında insanla tanışmamış bu topraklar, haritalarda bilinmeyen bir “karanlık kıta” olarak gösteriliyor, Dieppe haritalarında rastladığımız hayali anlatılar gerçekmiş gibi sunuluyordu. Kıtanın sahil bölgelerinden 1850’li yıllara kadar yaklaşık dört yüzyıllık süre boyunca 100 milyona yıkan Afrikalının köle yapıldığı tahmin ediliyor. 19’uncu yüzyıl ortalarında, salgın hastalıklara karşı ilaçlar, vahşi hayvanlara ve “saldırgan” kabilelere karşı silahlı korumalarla birlikte, çoğunluğu sömürgeci Avrupa ülkeleri tarafından desteklenen kâşif ve misyonerler, Nil Nehri’nin kaynağını bulmak ve kıtanın yaban hayatını keşfetmek, yerli kabileler arasında Hıristiyanlığı yaymak, yeni ticaret alanları ve koloniler oluşturmak gibi amaçlarla Afrika içlerine seyahat etmeye başladı. Avrupa kamuoyu, kâşiflerin gazetelerde tefrika edilen maceralarını ilgiyle izliyordu.

19’uncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı idaresindeki Mısır Hidivliği’nin hizmetinde bulunmuş Alman asıllı bir paşa da var. Mehmet Emin Paşa ya da diğer ismiyle Prusyalı Emin Paşa. Asıl adı Eduard Schnitzer olan Mehmet Emin, 1840’ta Prusya Krallığı’na bağlı Silezya’da Yahudi bir ailenin çocuğu olarak doğmuş. Zooloji, botanik ve etnografya ile geliştirdiği eğitimini Berlin’de tamamlayarak tıp doktoru olmuş. 1864’te Osmanlı idaresindeki Arnavutluk’a gittiğini ve hemen ardından Antivari’de (bugün Karadağ’ın Bar şehri) liman tabibi olduğunu görüyoruz. 1869’da Emin ismini alarak İşkodra Valisi Divitçi İsmail Hakkı Paşa’nın tercümanı ve özel doktoru olmuş, daha sonra onunla beraber gittiği Trabzon’da görev yapmış. 1875’te Mısır’a giden Mehmet Emin’in Osmanlı idaresindeki Mısır Hidivliği’nin hizmetine girdiğini ve Sudan eyaletinin başşehri Hartum’da özel muayenehane açtığını öğreniyoruz. 1876’da da Osmanlı İmparatorluğu’nun en güneyindeki Hattıistivâ (Ekvatorya) vilayetinde bulunan Lado şehrinde Vali Gordon Paşa’nın hekimbaşılığına getiriliyor. Mehmet Emin hakkındaki biyografilerde hekimbaşılık görevinin yanında Türkçe, Arnavutça ve Slav dillerini öğrendiği, yüzlerce hayvan ve bitki türü üzerine çalıştığı, doğa tarihine olan asıl ilgisinin kuşlar üzerinde olduğu ve topladığı örnekleri Avrupa’daki müzelere göndererek bilim dünyasının dikkatini çektiği bilgisi yer alıyor.

Emin Paşa, Afrika’da Alman sömürgesinin yayılmasında rol oynadı.

Emin Paşa’nın Seyahatleri

Gordon Paşa’nın Sudan genel valiliğine getirilmesiyle Hattıistiva valiliğine atanan Mehmet Emin sık sık Afrika içlerine keşif gezilerine katılmış. 1877’de Albert Gölü’nün doğusuna bir keşif seferine, 1878’de Victoria Gölü’ndeki Ukewere Adası’na, 1879’da da o zamana kadar herhangi bir Avrupalı tarafından ziyaret edilmemiş Mwutan’ın batı kıyılarına bir yolculuk yapmış. 1881 yılında Sudan’da başlayan Mehdi isyanına direnişiyle paşalığa terfi ettirildiği, Afrikalı kabilelerle ilişkileri sayesinde hatırı sayılır bir fildişi hazinesini kontrolü altında tuttuğu belirtiliyor. Mehmet Emin Paşa, isyan sırasında bağlı olduğu Mısır Hidivliği ile bağlantısı kesilince idaresindeki şehri terk etmesi yönünde bilgi alıyor. İsyancılar tarafından abluka altında tutulduğu bilgisi üzerine Emin Paşa’ya tüm dünyada tanınmasını sağlayan yardım seferi organize ediliyor.

Alman asıllı akademisyen Hanspeter Achmed Schmiede’in makalesine göre, Edinburgh Coğrafya Cemiyeti’nin teşebbüsüyle, İskoçyalı sermayedarlardan oluşan bir şirket, görünüşte Emin Paşa’nın yardımına gitmek, gerçekte ise Hattıistiva vilayetini İngiltere’ye dahil etmek ve Emin Paşa’nın 75 bin kiloluk fildişi stoğunu ve diğer koleksiyonları şirkete kazandırmak amacıyla bir sefer organize ediyor. Bu sefer heyeti, daha önce defalarca Afrika içinde yolculuk yapmış, Belçika Kralı II. Leopold’un sömürgeci hedeflerine hizmet etmiş maceraperest gazeteci Henry Morton Stanley’nin idaresinde yola çıkıyor. “29 Nisan 1888 günü Emin Paşa Osmanlı genel valisi sıfatıyla askeri merasimle Stanley heyetini karşıladı. Stanley’in, Hattıistiva’yı II. Leopold’un Kongo Devleti’ne ilhak ederek memleketi kralın valisi sıfatıyla idare etmesi teklifini reddetti. 1889 başında Emin Paşa, Mısır Hidivliği’nden artık hiçbir şekilde destek görmeyeceğini anladıktan sonra Stanley ile birlikte gitmeye karar verdi. Albert gölünün batı sahilinde birleşen iki heyet Aralık 1889’da (Doğu Afrika Alman kolonisine de başkentlik yapan) Bagamoyo’ya vardı. Bu tarihten itibaren Alman Hariciyesi’nin hizmetine giren Emin Paşa Alman sömürgesinin genişletilmesinde büyük rol oynadı.” (H. Achmed Schmiede, TDV İslam Ansiklopedisi)

1890’da Emin Paşa’nın Victoria Gölü’nün güneyindeki memleketlere Almanya adına el koymak üzere harekete geçtiği ve burada pek çok yeri Alman sömürgesine kazandırdığını okuyoruz. “Afrika yerlilerinin esaretinin yasaklanması” konusundaysa Emin Paşa’nın gayret gösterdiği yazılıyor. Emin Paşa’nın hayatının sonu trajik. 23 Ekim 1892’de Kongo’da esir tüccarları tarafından öldürüldü. Avrupa’da faaliyetleri hakkındaki tartışmaları da içeren birçok kitap, dergi makalesi bulunan Emin Paşa’nın yaşamını konu eden bir dizi için ünlü yönetmen Steven Soderbergh’in hazırlık yaptığını ekleyerek tamamlayalım.