Bilim insanlarının balıklara bakışı değişiyor. Yapılan araştırmalara göre çoğu insanın düşündüğü gibi soğuk ve robot gibi hayvanlar değiller! Alet kullanabiliyorlar, süper hafızaya sahip olanları var, hatta bazı durumlarda küçük çocuklardan daha iyi öğrenebiliyorlar.
Hazırlayan: Selcen Pirge / Fotoğraf: Hansgertbroeder
Profesör Redouan Bshary, 1998 yılında hayalindeki projeyi gerçekleştirmek için Mısır’da Kızıldeniz’in derinliklerine dalmış, mercan resifi balıklarını inceliyordu. Muraenidae ailesinden dev bir müren balığına yaklaşan Serranidae ailesine mensup bir hani balığını gözlemlerken balığın mürene kafasıyla işaret ettiğini fark etti. İkisi yan yana yüzmeye başladılar. Müren, kıvrak bedeniyle hani balığının giremediği gediklere girip balıkların dışarı çıkmasını sağlıyor ve ikisi işbirliği içinde avlanıyordu! Bshary bu umulmadık karmaşık davranış karşısında hayrete düşmüştü.
Avustralya’da geçtiğimiz yıl balık davranışlarına dair çok sayıda araştırma sonucunu bir araya getirip değerlendiren bir makale yayımlayan Macquarie Üniversitesi’nden Doçent Culum Brown, son 10 yılda bilim insanlarının balık zekâsına bakışının değiştiğini belirtiyor. Balıkların işbirliği yaparak avlandıkları (bunun en yeni örneği geçtiğimiz eylül ayında ortaya çıktı. James Cook Üniversitesi’nden araştırmacılar, Siganidae ailesine mensup çiftlerin avlanırken sırayla bekçilik yaptıklarını keşfetmişlerdi) ve alet kullanabildikleri (midyelerin kabuklarını parçalamak için taşlardan faydalanıyorlar) anlaşılıyor. Hatırlama ve öğrenme yeteneklerinin bazen fare ya da çocuklardan bile daha iyi olduğu keşfedildi. İşin aslı, çoğunun hafızası sanılanın aksine çok kuvvetli! Örneğin, yapılan bir deneyde Kuzey Amerika’da yaşayan bir yayın balığı türü olan Ictalurus punctatus’un, yemek vermek için kendisini çağıran kişinin sesini beş yıl geçtikten sonra dahi tanıyabildiği görüldü.
Müren ve hani balığının işbirliğine dair yaptığı gözlem, çalışmalarını Neuchatel Üniversitesi’nde sürdüren Profesör Redouan Bshary’nin balıkların sosyal davranışlarına dair şaşırtıcı keşiflerinin ilkiydi. Mercan resiflerinde “temizlik merkezi” adı verilen belirli bölgelerde “müşteri”lerini parazitlerden arındıran temizlikçi balıkları (Labroides dimidiatus) araştıran Bshary, balıkların hile yapabildiklerini, birbirlerini cezalandırabildiklerini ya da teselli edebildiklerini de keşfetti. Temizlikçi balıklar parazitleri temizlerken dayanamayıp arada müşterilerinin derilerini kaplayan besleyici salgının da tadına bakıyordu. Isırılan müşteri uzaklaşırsa, harika bir uzlaşma tavrı sergileyip arkasından gidiyor ve karın yüzgeçleriyle sırtını ovuyorlardı. Servisten memnun kalmayan kimi müşteriler de peşlerine düşüp onları kovalıyordu. Bu arada şunu da belirtelim, temizlikçi balıkların çok sayıda müdavimi var. Her birini tanımakla kalmayıp o bölgeden olup olmadıklarını da anlamakta ustalar!
Profesör Bshary, Amerika’da bulunan Georgia Eyalet Üniversitesi’nden Doçent Sarah Brosnan ile birlikte çalışarak temizlikçi balıkların yeteneklerini kapuçin maymunları, şempanzeler ve orangutanlarınki ile karşılaştıracak bir deney gerçekleştirdi. Hayvana renk ve desenleri farklı iki tabakta yiyecek sunuldu. Tabaklardan bir tanesi sadece belirli bir süre yaşam alanlarında tutulurken, diğeriyse sürekli yanlarında duruyordu. Yapmaları gereken, ortadan kaybolmadan önce geçici tabaktan yemek yemeyi öğrenmekti. Bilim insanları, her hayvanın kaç denemede öğrenebildiğini kayıt altına alarak hesapladı. 2012 yılında Plos One adlı akademik dergide yayımlanan araştırma sonuçlarına göre bütün yetişkin temizlikçi balıklar üç ila 10 seansta önce geçici tabaktan yemeyi öğrendi. 10 seansta öğrenen genç bir temizlikçi balık ile iki şempanze hariç deneye katılan öteki hayvanlardan hiçbiri 10 seansta öğrenemedi.
Deney biraz zorlaştırılıp da sabit tabak geçici, geçici tabak da sabit yapıldığında temizlikçi balıklar ve kapuçin maymunları diğerlerinden daha hızlı öğrendi. (Buna tersine öğrenme [reversal learning] adı veriliyor. Zürih Üniversitesi’nden orangutan kültürü uzmanı Profesör Carel van Schaik, çoğu kez “tersine öğrenme”den genel bilişsel yeteneklerin altın standardı olarak söz edildiğini ifade ediyor.) ABD’de bulunan Emory Üniversitesi’nden maymun davranışı uzmanı Profesör Frans de Waal ise şöyle söylüyor: “Bshary’nin balıklar üzerinde sürdürdüğü araştırmalar sayesinde primat şovenizminin söneceğini düşünüyorum. Çoğu türün parlak zekâya sahip olduğunu kabullenseler iyi olacak.”
Fotoğraf: Temizlikçi balıklar parazitlerinden arındırırken dayanamayıp arada bir “müşterilerinin” derilerini kaplayan besleyici salgının da tadına bakıyor. Isırılan müşteri uzaklaşırsa uzlaşma tavrı sergileyerek arkasından gidiyor ve karın yüzgeçleriyle sırtını ovuyorlar.
Atlas Kasım 2015 / Sayı 272
