Yüz binlerce insan savaşta, savaşın yarattığı kıtlık ve salgınlarda öldü. Yüz binlercesi topraklarından zorla koparılıp, gemilere bindirilerek Osmanlı İmparatorluğu’na gönderildi.
Yazı: Murat Papşu/Fotoğraflar: Kerem Yücel
Kafkas-Rus Savaşı ve Rus kolonizasyonu, Kafkasya’nın etnik kimliğini tümden değiştirdi. Halklar yerinden oynatıldı ve zorla Osmanlı topraklarına gönderildi. Sürgünün özellikleri bölgelere ve dönemlere göre farklıydı. Coğrafi olarak dış etkilere kapalı, kontrol edilebilir iç bölgelerde yerli halk dış göçe zorlanmadı. 1822’de Kabardey, 1859’da Çeçenistan ve Dağıstan tamamen Rusya’nın hâkimiyetine girdiğinde dağlık bölgelerdeki nüfus düzlüklere yerleştirildi, Kazakların ve düzenli Rus birliklerinin bulunduğu askeri hatlarla kontrol altında tutuldu. Bu bölgelerden savaş sonuna kadar büyük göçler olmadı.
Coğrafi olarak dış etkilere açık, stratejik önemi daha büyük Batı Çerkesya’da ise yerli halk sürgün edilip, mülklerine el konularak yerlerine Rus nüfus yerleştirildi. En yoğun 1863-64 yıllarında olmak üzere, 1858’den itibaren yüz binlerce Çerkes Osmanlı yönetimiyle anlaşmalı olarak Karadeniz kıyılarından gemilerle Anadolu ve Balkanlar’a taşındı. Azak Denizi’ne dökülen Kuban Nehri’nin ağzından Abhazya’da Bzıp Nehri’ne kadar Karadeniz şeridi, dağların kuzey yamacı da dahil olmak üzere tamamen boşaltıldı. Kayıtsız şartsız teslim olmayı kabul edenler Kuban bölgesindeki düzlüklere yerleştirildi.
Kolonizasyonun savaştan sonraki aşaması, Osmanlı topraklarına nüfus akışının 20. yüzyıl başlarına kadar sürmesine yol açtı. Savaş bittikten sonra, yerli halkın elinde kalan topraklar savaş ganimeti olarak askerlere ve Rusya içlerinden akın akın gelen köylülere dağıtıldı. Toplumun geleneklerini çiğneyen ve dönüştürmeye zorlayan düzenlemeler, zorunlu yer değiştirme ve isyanlarla belirlenen savaş sonrası dönemde Kabardey’den, Osetya, Çeçenistan ve Dağıstan’dan kafileler Osmanlı topraklarına akmaya devam etti.
Kafkasya’yı terk etmek zorunda kalan nüfusun miktarı değişik kaynaklarda 500 binden 2 milyona kadar değişir. Araştırmacıların çoğunun verdiği sayı 1milyon 200 bin ile 1 milyon 500 bin arasıdır. Göçmenler esas olarak Trabzon ve Samsun, Balkanlar’da da Varna ve Köstence limanlarında karaya çıkarılarak iç bölgelere dağıtıldılar. Yolculuk ve ilk yerleşme sırasında soğuk, hastalık ve açlıktan çok büyük bir nüfus kaybı yaşandı. Ondan sonraki dönemde birbirini izleyen savaşlar (93 Harbi, Balkan Savaşları, Sarıkamış, Çanakkale, Kurtuluş Savaşı) sırasında da Çerkes nüfus eritmeye devam etti. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Çerkesler Balkanlar’ı terk etmek zorunda kaldılar, Anadolu’ya ve Ortadoğu’ya yerleştirildiler.
Atlas Kartografya Servisi / Kaynak: Artur Tsutsiyev, Atlas Etnopolitiçeskoy İstorii Kavkaza (1774-2004), Moskova, 2006
Gelen göçmenler Kuzey Kafkasya’nın etnik çeşitliliğini Osmanlı topraklarına taşıdılar. Bir milyonun üzerindeki göçmen nüfusun büyük çoğunluğunu Çerkesler oluşturuyordu. Abhazya’dan gelenlerin sayısı yaklaşık 100 bin, dağların kuzeyinden gelen Abazaların sayısı 50-60 bin kişiydi. Çarlık ordusunda general olan Musa Kunduh, 1865 yılında yaklaşık 20 bin Çeçen ve Oset’i Anadolu’ya getirdi. Karaçay ve Balkarların göçleri küçük gruplar halinde 1900’lerin başında bile devam ediyordu. Dağıstanlıların 1859’da yoğunlaşan göçleri de genellikle küçük gruplar halinde oldu.
Osmanlı İmparatorluğu dağıldığında Çerkesler yeni kurulan devletlerin sınırları içinde kaldılar. Çoğunluk Türkiye’de olmak üzere Irak, Suriye, Ürdün ve İsrail’de yerleşik Çerkesler bulunuyor. Daha sonra bu ülkelerden giderek yerleştikleri ABD’de ve Avrupa ülkelerinde de önemli bir Çerkes nüfusu var. Kuzey Kafkasya’da ise Çerkesler esas olarak üç federal cumhuriyette (Adıgey, Karaçay-Çerkes ve Kabardey-Balkar) yaşıyor. Ayrıca yaklaşık 10 bin kişilik bir Çerkes nüfus da bu cumhuriyetlerin sınırları dışında bulunuyor. Rusya Federasyonu’nda toplam nüfusları 718 bin 727 kişi (2010 sayımı).
Bugün Türkiye’de Trakya, Doğu ve Güneydoğu bölgeleri dışında, dağınık olarak bin civarında Kafkasyalı yerleşimi bulunuyor. Bunlardan 600 kadarı Çerkesler, 200 kadarı Abazalar tarafından kurulmuş. Çeçen, Oset, Dağıstanlı, Karaçay-Balkar ve diğer halkların ise 25-50 arasında köyleri var. Toplam nüfusları hakkında kesin bir sayı yok. Tahmini sayıları 2 milyondan başlıyor.
ATLAS EYLÜL 2013/SAYI:246
